بنا های اوّلیه
مسجد جامع کبیر یزد
" بررسی تاریخچه مسجد جامع کبیر یزد"
پیشگفتار
وجود ویژگی های متنوّع در دوره های تاریخ تکوین
معماریمسجد جامعع کبیر یزد از یکسو و تضادّ در نوشته ها واقوال از دیگر سو،تاریخچه
ای پیچیده و مبهم از این بنای مهمرا در پیشرو قرار داده است.این امر موجب آنن شد تا
با هدف رفع ابهامات تاریخی مسجد و معرفی ان در دوره های تاریخی پژوهش حاضر شود.
بنای مسجد جامع کبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایاو
یا در کناربناهای متنوعی بنا گردیده که در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه
شهرستان ،مسجد جامعع عقیق،مسجد جمعه قدیم در درده،مسجد جامع نو وبناهای الحاقی آن
با اسامی گوناگون از آنها یاد شده است .
در بررسی حاضر از بناهایی که در قرون اولیه اسلامی
تا نیمه قرن ششم ه.ق.در این مکان احداث شده تحت عنوان »بناهای اولیه مسجد جامع کبیر
یزد« یادد شده است که آثار بسیار اندکی از آن باقی است.نکته جایز اهمیت در رفع
ابهامات تاریخچه مسجد آن است که هر ساخت و ساز و اقدام تازه ای در بنا،با تعمیرات و
نوسازی آثار قبلیو به عبارتی با ابقاء و احیای آثار گذ شته توام است و این امر نه
تنهادر بنا به طور خاص اتفاق می افتد،بلکه همواره با تغییر و تحولات محیطی مسجد نیز
همراه است تاسازمان ،فضایی شهرراکه خود نیز به آن وابسته است ،تبلور و
انتظامبخشد.
این مهم در بررسی تاریخی مسجد رهنمودی است تا نهوه
برخورد پیشینیان با آثار گذ شته راروشن سازد،نگرش آن ها در قالب بنای منفرد
نبوده،بلکه به عنوان یک فضای شهری، با هدف پرهیزاز تخریب و انهدام محیط عمل می کرده
اند تا این اقدام به بی هویتی بنا و تزلزل در نظم اندامواره بافت های قدیمی شهرها
منجر نگردد.
روش پژوهش
بررسی های اولیه بیانگر این حقیقت بودند که نه تنها
تعدد و تنوع بنا ها یاولیه مسجد زیر سئوال است بلکه بانیان بناها و تاریخ بنیان
آنها نیز درپرده ای از ابهام قرار دارد.
مهمترین و پیچیده ترین بخش یافتن شجره نامه ای آل
کاکویه یزد (قرون 5
و6 ه.ق )بود که در منابع تاریخی از بانیان بناهای
اولیه بشمار می رود. دقت در تمامی آثار و مقایسه منابع موجود و همچنین یافتن
نسبتهای فامیلی حکام کاکویی با سلاطین وقت ایران، چون کلافی سر در گم زمانی طولانی
این پژوهش را متوقف ساخت که در نهابت با پژوهش های مکرر این امر میسر گردید.
منابع مورد استفاده
در میان مورخین، مورخین قرن نهم ه.ق جعفر بن محمد
حعفری مولف تاریخ یزد به سال 844 ه. ق و احمد بن حسین بن علی کاتب مولف تاریخ جدید
یزد پس سال 862 ه. ق اطلاعات ارزنده ای از مسجد را ارائه داده اند. همچنین آثار
دیگر مورخینی چون محمد مستوفی بافقی، وطرب نائینی را در زمره مورخین متأخر می توان
بر شمارد. مقالات و آثار ارزنده معاثری که مشخصاتی از مسجد را عرضه کرده اند واز
مهمترین این آثار، یادگارهای یزد، تألیف دکتر ایرج افشار است.
مهمترین و رهگشاترین آثار، وقف نامه جامع الخیرات
است که شرح موقوفات سید رکن الدین محمد بانی مسجد جامع نو و پشر ارشدش سید شمس
الدین داماد رشید الدین فضل الله است. این وقف نامه در جلد دوم یادگارهای یزد به
چاپ رسیده است.
علاوه بر جامع الخیرات وقف نامه هایی در کرباس
ورودی اصلی مسجد فعلی به صورت کتیبه های تاریخ داری نصب است که ازمنابع مهم به شمار
می روند.
معرفی بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد
بخش عمده بناهای اولیه به هنگام گسترش صحن مسجد
جامع نو و نوساریهای عهد قاجاریه به سال1240 ه. ق تخریب شد. بقایای تاریخی این
مجموعه در سمت شرقی صحن، تا قبل از تعمیرات اساسی سال 1324 ه .ش باقی بود و در این
سال این اثر ارزنده تاریخی منهدم وشبستان جدیدی د رمکان آن احداث گردید. تنها اثر
به جا مانده از بناهای اولیه، بخشی از جداره شمال شرقی مسجد است که احتمالاَ پئسته
اصلی یا لاولیه هم نیست ولی د رتعمیرات مسجد دست نخورده باقی مانده است و شامل دو
ورودی قدیمی و متروک، یکی د رسمت شمال و دیگری در سمت شرق است ( تصویر شماره یک
).
شبستان موجود در سمت غربی صحن مسجد، احتمال دارد
شبستانی از مجموعه قدیمی باشد که در تغییر و تحولات 1240 ه .ق عهد قاجار، مورد
تعمیر ونوسازی قرار گرفته و با تغییرات عمده ای که به ویژه در پوشش سقف به خود
دیده، آن را به دوره قاجار نسبت داده اند. اما به احتمال قریب به یقین، شبستان
درجایگاه طرح قدیمی است به ویژه آن که قبله آن نسبت به قبله اصلی انحراف دارد(
تصویر شماره دو).
در میان افرادی که بقایای تاریخی بناهای اولیه را د
رسمت شرقی صحن رویت کرده اند، ماکسیم سیرو، نقسه دقیقی ا زمسجد را در سال1317 ه .ش
مطابق با 1938 م ترسیم کرده است که به خوبی آثار بناهای اولیه را نشان میدهد (
تصویر شماره سه). او همچین در این نقشه دوره تاریخی تمامی جرزهای بنا را مشخص کرده
است که بسیار لرزنده است. وی البته تنها بخش شرقی صحن را از بناهای اولیه دانسته و
این بخش را به طور جداگانه نیز ترسیم کرده است، اما شبستان شازده را، قاجاری معرفی
کرده است که این احتمال وجود دارد که کل شبستان تخریب و بر اساس طرح قدیمی با همان
انحراف قبله دوباره سازی شده باشد.
ماکسیم سیرو تصاویری از بقایای تاریخی را در انتهای
گزارش خود علاوه
بر تصویر پانورامایی ارائه کرده است که به خوبی
مجموعه را معرفی می کند (تصویر شماره 4).
ابهام‌های تاریخی
